آستان مقدس کاظمین کما کان، سرزمينی است که فرشتگان آن را احاطه میکنند, و علما و نیکان تمنای زندگی در کنار آن را دارند. آستانی که پادشاهان و سلاطین به احترامش تاج سر به زمین نهادند، و خاکی شدن با خاک آن شرفی بزرگ است چون ایشان درب حاجات و خواسته ها و منزل رحمات الهی و الطاف ملکوتی هستند. پناهگاه دلهاست و به راستی که آستان مقدس، دل کاظمین و تاج بغداد است. این شهر زائران مشتاقی که از مناطق دوردست می آیند را با براقیت گنبدهایش که نورانی تر از نور خورشید، و گلدسته هایی که در ارتفاع با آسمان در رقابت هستند مورد استقبال قرار میدهد. مانند آن است که می گوید: بیایید به سویم که حاجتها به اذن خدا استجابت می شود. هیچ بیچاره ای را استقبال نمیکنم تا کمکش ننمایم. هیچ غم زده ای را نفرستم گر غم او را نزدایم. همانا اینجا بهشت موسی و جواد است.

"ها هنا موضع قضاء الحاجات ها هنا مكان استجابة الدعوات، بإذن الله.. لا أستقبل ملهوفا إلا أغثته، ولا مكروبا إلا رددته إلى أهله فرحا مسروراً، إنها جنة موسى والجواد" .

پیش گفتار

قبرستان قریش واقع در جهت غربی بغداد، بعد از در آغوش گرفتن پیکر مطهر امام موسی بن جعفر کاظم، و نوه ایشان امام محمد بن علی جواد "علیهما السلام" به افتخار ویژه و مرتبه منحصر به فردی نزد عاشقان و محبان اهل بیت قرار گرفت، آنجا بود که دل ها به سوی ایشان گره خورده، و عاشقان و محبان غیور به ساخت و ساز حرم مقدس امامین پرداختند. چنانکه کاروانهای زیارتی برای تجدید بیعت, و اطاعت و وفا از امامت وقفه نکردند, پس واجب بود که گروهی از مردم برای خدمت و رفع بعضی از مشکلات حرم اعلام آمادگی شوند تا زائران از مجموعه خدمات زیادی استفاده کنند. امور عمرانی با وجود موانع بسیار، پیشرفت چشم گیری داشت, تا اینکه شهر بزرگی حرم مطهر را در آغوش گرفت، و همچون کعبه و قطبی آن را احاطه نمود. و بعدها این شهر به شهر کاظمین نسبت به امام کاظم «علیه السلام» معروف شد و همچنین کاظمین و شهر امام کاظم نیز نامیده شد. بعد از گذشت ده ها سال, این شهر به زیارتگاهی جهت مشرف شدن مردم تبدیل شد. ساخت مرقد شریف امامین مراحل زیادی را طی کرد, و از وقتی که امامین کاظمین "علیهما السلام" در این خاک دفن شدند, نسلها یکی پس از دیگری در ساز عمارت های این مکان مشارکت نموده اند، و هر که در مورد شهر کاظمین تاریخی می نوشت از بنای آستان و عمارت های روز افزونش خبر می داد. از جمله کسانی که در مورد این موضوع نوشتند، علامه شیخ محمد حسن آل یاسین «رحمه الله» است، که کتاب «تاريخ المشهد الكاظمي» را به نگارش رسانید. این کتاب از جمله کتب بسیار ارزشمند به شمار می آید، و ما آن را به عنوان منبع اصلی مورد استفاده قرار دادیم. بنای حرم کاظمین بنائیست بزرگ و زیبا که در آن فن معماری اسلامی تجلی میشود. در این معماری، نبوغ مهارت هنرمند اسلامی از لحاظ هنر، خلاقیت و دقت به نمايش گذاشته شده است. در کناره هایش انبوه طلا، نقره و مینا، و در دیواره ها و سقف هایش تکه های آینه که با هنرمندی، ذوق و سلیقه و دقت بسيار در تزئین، در کنار هم چیده شده اند، و تعبیر هنرى کم نظیر در جهان ابتکارات فنی معماری را می رساند، می درخشند. تمامى این هنرها، نتیجه کار صدها هنرمند و معمار در دوران تاریخی و مکانی مختلفيست، که انگیزه عشق و عقیده و اخلاص به ائمه خویش "علیهم السلام" با سرمایه هزاران ثروتمند از جمله شاهان وسلطانها و تاجران آميخته شده، تا خانه هایی بسازند که خداوند متعال اجازه ذکر و یاد خویش را در آنها داده است. پس این بنا خلاصه افکار و اموال میباشد.


تاریخچه

در ابتدای حکم منصور عباسی در سال «145 هـ - ق» شهر دائری بغداد پایه گذاری شد. بر اساس روایت خطیب بغدادی «نویسنده کتاب تاریخ بغداد» در سال «146 هـ - ق», ساخت و ساز این شهر به انجام رسیده و سپس در سال «149 هـ - ق» از اعمال ساخت و ساز دیوارهای اطراف شهر و حفر سنگری پشت دیوارها فارغ شد .سپس منطقه شمالی را جدا کرد که قبرستانی مخصوص خاندانش شود. این قبرستان به «قبرستان قریش» شهرت یافت، و مقبره «بنی هاشم» نیز نام دارد. شیخ مفید در کتاب «ارشاد» روایت می کند که این آرامگاه برای بنی هاشم و بزرگان مردم بود، و اولین شخصی که در این آرامگاه دفن شد جعفر بن ابی جعفر منصور بود که در سال «150 هـ - ق» فوت کرد, و بعد از آن, دفن کردن در این مقبره شروع شد تا وقتیکه حضرت امام موسی بن جعفر «علیه السلام» در 25 رجب سال «183 هـ - ق» با زهر سندی بن شاهک و به دستور هارون الرشید به شهادت رسید. پس پیکر مطهر امام را پس از تشییع در آرامگاه قریش «کاظمین کنونی» دفن کردند. برخی از تاریخ نویسان معتقدند که ایشان در قبری که برای خود از پیش خریده بودند دفن شدند. آرامگاه امام از لحاظ نزدیکی اش به درب التبن که در سمت شرقی این قبرستان و نزدیک رود دجله بود به «مشهد باب التبن» شهرت یافت، چنانچه مسجد کنار قبر امام «علیه السلام» به مسجد درب التبن معروف شد. وقتی که امام ابو جعفر محمد بن علی الرضا بن موسی بن جعفر «علیهم السلام» در اواخر ذی القعده سال «220 هـ - ق» در بغداد به شهادت رسید پیکر مطهرشان را در کنار آرامگاه پدربزرگشان دفن کردند، و بعد دفن امامین «علیهما السلام» آرامگاه قریش روز به روز بزرگ و بزرگتر شد و تعدادی از محبان اهل بیت «علیهم السلام» جهت حمایت، نگهداری, و اسکان زائران در آن مکان ساکن شدند. پس تجمع شیعیان در محیط قبرستان به عنوان هسته اول تشکیل این شهر مقدس به شمار آمد، که علاوه بر موقعیت جغرافیایی قبرستان و زمین حاصلخیز این سرزمین به دلیل نزدیکی رود دجله، مجاورت روستاها، دهکده ها، مزارع و درختان پر شاخ و برگ شرایط لازم تشکیل این شهر را فراهم ساختند. از جمله متون تاریخی متعلق به دوره عباسیان پیداست که شهر کاظمین به نحو چشم گیری پیشرفت کرده و جزئی هم مرز و متصل به شهر بغداد گردیده است، چنانکه یکی از محله های بغداد نیز به حساب می آمده، در نتیجه به یک محله پر جمعیت و در حال عمران تبدیل, و مانند همه محله های بغداد گشته است. در سال «334 هـ - ق» معز الدوله، سلطان آل بویه به تخت حکومت بغداد رسید و از جمله کارهای وی در مدت حکومتش ساخت مرقد امامین کاظمین بود که آن را به زیبائی هرچه تمام بنا نمود. چنانچه تعدادی از سربازان دولت را برای خدمت و حمایت از مرقد شریف در کاظمین قرار داد. یکی از اسباب فراهمی امنیت وبزرگی قبرستان قریش رفت و آمد تعداد زیاد مردم در مناسبتهای مختلف، همچون شهادت امام حسین «علیه السلام» وعید غدیر وغیره بود. شایان ذکر است که این شهر در دوره های تاریخی پی در پی در معرض غرق و جاری شدن سیل نیز قرار گرفته است که تمامی آنها در سال های «367 هـ - ق» و «466 هـ - ق» و «554 هـ - ق» و «569 هـ - ق» و همچنین در سال «614 هـ - ق» و «646 هـ - ق» و سپس «654 هـ - ق» اتفاق افتاده اند. اما سیلی که در سال «614 هـ - ق» این شهر را دربر گرفت، ضرر بسیار زیادی به مرقد شریف و شهر کاظمین وارد ساخت، پس الناصر لدین الله هر آنچه با آب سیل خراب شده بود را بازسازی کرد و دیوار جدیدی اطراف حرم کشید. وقتی دوران عباسیان به پایان رسید، شهرک کاظمین محله ای آباد و پرجمعیت بود، که مثل شهر های بزرگ هر چیز مهمی که لازم بود، داشت. در ماه اول سال «656 هـ - ق» وقتی دولت مغول بغداد را محاصره کردند، روز دوشنبه هجدهم ماه محرم و یا شاید بعد از آن به چند روزی بغداد به طور کامل تحت تصرفشان درآمد و در اثر آن تخریب و فجایع بی رحمانه بسیاری اتفاق افتاد، ولی دیری نپایید که در آغاز قرن هشتم هجری، این شهر دوباره با زائران و اهالی خود شهر آباد شد. حمد الله المستوفی شهر مقدس را در اوائل قرن هشتم چنین وصف مینماید: شهر کوچکی است که محیط آن 6 هزار قدم و ساکنان آنجا 6 هزار نفر می باشند. و در اوائل قرن دهم هجری، شهر کاظمین با استقلالیتی که در مدیریت داخلی خود داشت، وارد عهد جدیدی شد، و به شهری مبدل گشت که در مدیریت امور عمومی خویش حکم و نقش مهمی داشت. توضیح آنکه در سال «914 هـ - ق» هنگامیکه صفویان دوباره عراق را گرفتند، شاه اسماعیل صفوی کاظمین را زیارت کرده و دستور به تشکیل مدیریت خاصی برای شهر, و دادگاهی شرعی با ریاست قاضی حامل لقب «شیخ الاسلام» صادر نمود. همچنین دستور به بازسازی هر چه تمام تر حرم کاظمین صادر کرد و برای خدام و مسؤولان مرقد شریف حقوقی در نظر گرفت. تقریبا در سال «1302 هـ - ق» هدایت باشا فرمانده ارتش ترکیه پل چوبی شناوری بر روی رود دجله بین دو شهر کاظمین و اعظمیه ساخت و با آن شهر کاظمین با منطقه شرقی بغداد ارتباط پیدا کرد. همچنین در سال «1318 هـ - ق» بنای سرای کاظمین شروع شد. این شهر در سالهای عمر خویش زادگاه بسیاری از علما, فقهاء، نویسندگان, شاعران, اندیشمندان و پزشکان بوده است. در کنار آن چندین مدرسه دینی بود که با دانشجویان و استاد های متمیز خود میدرخشیدند و در مقدمه آن مدرسه فقیه سید محسن اعرجی بود که در اوائل قرن «13 هـ - ق» پایه گذاری شد. این شهر همچنین دارای مجموعه ای از کتابخانه های بزرگی شد که حاوی نسخه های خطی نفیس و کتابهایی بسیار مهم بودند، و می گویند که اولین چاپخانه حجری عراقی در سال «1237 هـ - ق» در کاظمین بود که این در صدر لیست کارهای علمی این شهر در نصف اول قرن سیزدهم به شمار می رود. از برجسته ترین مواضع سیاسی شهرستان کاظمین در هنگام اشغال عراق در جنگ جهانی اول توسط بریتانیا, کمک گرفتن شخصیتهای برجسته شهر بصره در تاریخ 20 ذی الحجه سال «1332 هـ - ق» از فقهای کاظمین بود. ایشان نیز فتوای دفاع از حریم مسلمانان را صادر نمودند. و در روز سه شنبه 12 محرم سال «1333 هـ - ق» سید مهدی حیدری و جمعی از مجاهدین برای رفتن به جبهه جنگ بغداد را ترک نمودند. ساکنان شهر کاظمین نیز برای بدرقه هیات جهادکنندگان بیرون آمدند. این شهر هیات های علمایی که به سوی میدان جنگ در کربلا و نجف می رفتند را نیز با تمام احترام و افتخار استقبال و بدرقه می نمودند. ارتش انگلستان شهرستان کاظمین را در تاریخ هفدهم جمادی الاول سال «1335هـ» اشغال کرد، و با آن اشغال عثمانیان به پایان رسید. از نامه های «المس بیل»: "اهالی کاظمین در نهایت وحدت اسلامی برای انگلستان دشمنی سر سخت است"، پیدا می شود که ساکنان شهر کاظمین برای مبارزه با اشغالگران انگلیسی از کلیه توانایی ها، امکانیات مادی و معنوی خویش هیچ دریغی نمی کردند. چنانکه "فیلیپ آیرلاند" انگلیسی می گوید: «احساس دشمنی به انگلستان در کاظمین بسیار قوی بود و همه فقهاء هر کسی را که به اشغال انگلستان رأی مثبت بدهد به خروج از دین تهدید می کردند».


تاریخچه سازه های مرقد کاظمین در دوره عباسیان

- ساز اول: بلا فاصله بعد از دفن امام موسی بن جعفر «علیه السلام» در سال «183 هـ - ق». - ساز دوم: بعد از اشغال بغداد توسط معز الدوله آل بویه، که مرقد امام را در سال «336 هـ - ق» دوباره بازسازی نمود. - ساز سوم: در سال «450 هـ - ق» آغاز شد و به نام «عمارت البساسیری» معروف است. این ساز پس از آتشی که در سال «443 هـ - ق»، به دلیل کشمکشهای داخلی و فرقه ستیزی در آن مرقد مقدس به پا شد، احداث شد. - ساز چهارم: احداث عمارت مجد الملک قمی در سال «490 هـ - ق». این ساز در حقیقت عمارت نبود، بلکه چند ساخت و سازی که به معماری اصلی اضافه شد و به عمارت بخشایش شهرت یافت. - ساز پنجم: عمارت الناصر لدین الله که در سال «575 هـ - ق» و چند سال بعدش به طول انجامید. این عمارت، خاتمه عمارت های عباسیان و برترینشان است. چنانکه در دوران دراز مدت الناصر مورد توسعه قرار گرفت و چند ساز دیگر نیز به آن افزوده شد.

تاریخچه سازه های مرقد کاظمین بعد از دوره عباسیان

• در سال «769 هـ - ق» سلطان اویس جلائری مرقد مقدس را که بر اثر سیل ها زنگ زده بود بازسازی نمود. ایشان دو گنبد و دو مناره احداث نمود، و دستور به گذاردن دو صندوق از سنگ مرمر بر روی دو قبر شریف صادر کرد و همچنین دستور داد که حرم را با آجرهای کاشانی که بر روی آن سوره هایی از قرآن نوشته شده است زینت آرایی کنند.
• در سال «914 هـ - ق» و بعد از آن, شاه اسماعیل صفوی بعد از وارد شدن به بغداد، به ساخت و بازسازی و توسعه مرقد امام پرداخت. همچنین راهروها را با سنگ مرمر پوشانید, و دو صندوق چوبی بر روی آرامگاه امامین «علیهما السلام» نهاد. همچنین حرم و اطراف خارجی را با آجر کاشانی مزین به آیات قرآنی و نوشته های تاریخی زینت آرایی کرد. چنانکه دستور به بنای دو مأذنه اضافی, و ساخت مسجد صفوی که مسجد بزرگی در سمت شمالی حرم و مرتبط به آن که امروزه به «جامع الجوادین» معروف است، صادر نمود. علاوه بر آن, هدیه هایی همچون فرش و فانوس به حرم اهدا نموده و بعضی را به عنوان خدام و موذن انتصاب کرد که با این عملکرد حرم کاظمین تا امروز مستقر است.
• در سال «941 هـ - ق» سلیمان قانونی پس از میان بردن حکومت صفوی, بغداد را اشغال، و دستور به اتمام بخش های ناتمام مانده از ساخت و ساز صفویان صادر کرد.
• در سال «978 هـ - ق»، مناره ای در سمت شمال شرقی حرم مقدس، بر چهار مناره دوران صفویان افزود.
• در سال «1032 هـ - ق» شاه عباس بزرگ صفوی دوباره بغداد را فتح کرد و بعد از زیارت این مکان مقدس فرمان بازسازی و ساخت و ساز ویرانی های بازمانده از جنگ و کشمکش های وقت را صادر نمود، و دستور داد که ضریحی فولادی بر دو صندوق چوبی نصب شود تا آنها را از دزدیهایی که در هنگام جنگها و حمله قبایل به این شهر میشود, حمایت کند ولی به دلیل مشکلاتی که در روابط ایران و ترکیه ایجاد شد رسیدن ضریح تا سال «1115 هـ - ق» به تأخیر افتاد.
• در سال «1045 هـ - ق» شاه صفی بن عباس صفوی به اجرای بعضی از تعمیرات، همچون تقویت پایه مناره ها پرداخت.
• در سال «1207 هـ - ق» کار بازسازی در مرقد کاظمین دوباره به فرمان آقا محمد خان قاجار به اوج خود رسید. آقا محمد خان دستوری صادر کرد که با آن سازهای ناتمام این آستان، همچون بازسازی سه گلدسته های بزرگ و احداث صحن وسیعی که حرم را از سه جهت شرقی، جنوبی و غربی احاطه، و از جهت شمالی به مسجد بزرگ متصل می کرد، به انجام برسد. شایان ذکر است که نقشه ساخت این صحن به همان مساحتی بود که اکنون هست.
• بعد از فوت آقا محمد خان قاجار، فتحعلی شاه در سال «1211 هـ - ق» تزیینات داخلی دو گنبد را با آب طلا، مینا و آینه کاری های رنگین تعویض نمود و تمامی دیواره های حرم را از حدود کتیبه قرآنی معرق تا حد سقف با آینه کاری حرفه ای روی چوب زینت آرایی کرد.
• در سال «1229 هـ - ق» دو گنبد و مناره های کوچک طلا کاری شدند و این از آشکارترین کارهای این شاه بود.
• در سال «1255 هـ - ق» ایوان کوچکی که درب رواق جنوبی را احاطه کرده، با نفقه منوچهر خان معروف به معتمد الدوله طلاکاری شد.
• در سال «1255 هـ - ق» سلطان محمود دوم پارچه نبوی «پارچه سندس گلدوزی شده» را به حرم مطهر هدیه نمود، که در شب قدر ماه مبارک رمضان همان سال بر روی ضریح قرار داده شد.
• در سال «1270 هـ - ق» ناصر الدین شاه قاجار، یکی از علمای مشهور وقت که شیخ عبد الحسین تهرانی نام داشت و به شیخ عراقیان معروف بود را به عراق فرستاد تا بر اعمال عمرانی وسیعی که در عتبات مقدسه بود نظارت نماید و به وی اجازه کامل در خرج اموال داد.
• در سال «1281 هـ - ق» اعمال عمرانی در آستان مقدس آغاز شد. این اعمال شامل تجدید نمای خارجی دیوارهای حرم و تزیین آنها با آجر کاشانی و همچنین احداث سقفی بر 22 ستون که به «طارمة باب المراد» شهرت یافت, و ایوان بزرگی که در وسط این طارمه قرار داشت طلا کاری شد. همچنین از سمت جنوبی سقفی بر 14 ستون احداث شد، که «طارمة باب القبلة» نامیده و کار آن در سال «1258 هـ - ق» به پایان رسید. بعد از اجرای تمامی تعمیرات لازم الاجرا, مرقد به یکی از بناهای زیبا، دل انگیز و محکم مبدل گشت.
• - در سال «1296 هـ - ق» شاهزاده فرهاد میرزای قاجار - عموی ناصرالدین شاه - برای هزینه پروژه بزرگی داوطلب شد. این پروژه شامل احداث زیر زمینهای مرتب برای دفن اموات، و طلا کاری مناره های بزرگ از جای مؤذن تا اوج آن و همچنین احداث دیواری بلند که از دو طبقه تشکیل می شد و شامل 76 اتاق بود که صحن مقدس را احاطه می کرد، گشت. همچنین ایشان دو ساعت بزرگ بر دو درب اصلی باب المراد و باب القبله در سال «1301هـ - ق» احداث نمود، اما به دلیل سنگینی این دو ساعت گذارده شده بر دربها، ده ها سال بعد برداشته شدند و به جای آن دو برج ساعت که امروزه بر روی باب القبله می بینید، استفاده کردند. برج ساعت بر جرمی مربع مانند نصب شده است که دیوارهای آن با پوششی از کاشی کربلائی که بر روی آن آیات قرآنی و تزیینات اسلامی با رنگهای زیبا حکاکی شده است زینت آرایی شده و در هر طرف ساعتی گذارده شد. وقد أزيلت هاتان الساعتان قبل عشرات السنين حفاظا على هذين البابين بسبب الاثقال الناتجة من البرجين واستعيض عنها ببرج الساعة الموجود حاليا على يمين الداخل من باب القبلة وهو من أبرز معالم العتبة الكاظمية المقدسة الذي يتكون من قاعدة مربعة الشكل ترتفع منها اربعة جدران كُسيت بالكاشي الكربلائي المنقوش بالآيات القرآنية والزخارف الاسلامية بألوانها الجميلة ووضع في كل وجه منها ساعة.
• در سال «1332 هـ - ق» در سمت غربی, سقف قریش که به «طارمة قريش» معروف است با 18 ستون احداث شد و سقف آن از داخل با کتیبه و دکوراسیونی تزیین شد که محتوی آیات سوره اعلی بطور حکاکی شده بر آجر کاشانی حکاکی شده است.


خاتمه

اما امروز بعد از اینکه رژیم بعث عراق از میان برداشته شد، با خواست خداوند متعال و همت مریدان و دوستداران اهل بیت «علیهم السلام»، و بعد از اینکه در طی زمان سابق رژیم طاغوت بعثی توجهی به بازسازی و مرمت آستان های مقدس نداشت، نزدیک به صد پروژه، اعم از ساخت و ساز و بازسازی از طرف دبیریت آستان مقدس کاظمین به انجام رسیده شد، که از جمله آنها: پروژه مرمت و طلا کاری دوباره دو گنبد امام کاظم و امام جواد الائمه «علیهما السلام»، تعویض ضریح امامین و توسعه حرم و تعمیر پنجره دو ضریح شیخ المفید و شیخ الطوسی «رحمهما الله»، تعویض 9 درب چوبی و نقره ای طارمه ها با درهای طلائی، ساخت صحنی جدید در سمت شمالی با مساحت «7000» متر تقریبا، تعویض کاشی زمین صحن مقدس با سنگ مرمر جدید، و پوشش دیواره های ایوان ها با کاشی معرق، بازسازی حجرات صحن مقدس و اتاقک های بالایی، بازسازی دربها و ورودی های صحن، احداث سه درب جدید، احداث دو صحن امام صاحب الزمان «عجل الله تعالی فرجه» در طرف غربی و صحن حضرت علی «علیه السلام» در طرف شمالی و پروژه سرویس های بهداشتی و غیره که از جمله پروژه های پی در پی و مختلفی هستند که برای بازسازی و رفع نیاز زائران کشورهای مختلف که روز به روز زیادتر میشوند از لحاظ خدماتی و بهداشتی به مرحله انجام رسیدند. پروژه احداث صحن توسعه در سمت شمالی آستان، یکی از بزرگترین پروژه هایی بود که جهت پوشش اعداد بیشتری از زائران و تقدیم برترین خدمات به زائران محترم به انجام رسید. چنانچه خدمت ایشان افتخاریست برای ما.. والحمد لله رب العالمين أولاً وآخراً.